Istorija čovečanstva pamti samo velika dela. A kada neko spase 12.000 života, njegovo delo izuzima se iz sfere ljudskog i prelazi u večno. Takav je životni poduhvat Dijane Budisavljević (1891–1978). Ova Austrijanka za srpsku istoriju učinila je ono što nijedna nacionalna heroina nije – spasla je iz ustaških logora u Hrvatskoj 12.000 srpske dece.
Zbog herojskih dela Dijanu Budisavljević mnogi smatraju srpkim Šindlerom
Rođena u Inzbruku kao Dijana Obekser, nije ni sanjala da će jednoga dana posetiti Balkan, tu živeti, uticati na tuđe sudbine, spasavati živote. Njih 12.000. A sve je počelo kada je u rodnom gradu upoznala dr Julija Budisavljevića, uglednog Srbina zaposlenog u inzbruškoj klinici. Venčali su se, 1919. godine preselili se u Zagreb, gde dr Budisavljević osniva zagrebački Zavod za hirurgiju pri Medicinskom fakultetu. Bračni par ulazi u visoke društvene krugove, što će imati velikog značaja u toku opštih nemira koje donosi Drugi svetski rat. Dr Budisavljević bio je jedan od malobrojnih zagrebačkih Srba pošteđenih proterivanja i mučenja.
Početkom Drugog svetskog rata gospođa Budisavljević saznaje za stradanje žena i dece u logoru Lobor-grad. U svom dnevniku zapisuje: „Moja švelja je Slovenka. Od nje sam saznala za pomoć koju ovdašnji Slovenci pružaju izbjeglicama sa slovenskih područja koja su zauzeli Nijemci. Moja krojačica je Židovka. Nekoliko puta mi je pripovijedala o velikoj akciji pomoći koju je Židovska bogoštovna općina namijenila svojim članovima u koncentracijskim logorima. Za progonjene pripadnike pravoslavne vjere nije u Zagrebu postojala nikakva akcija pomoći…“
DOLAZILA JE U LOGORE KAO DOBAR ANĐEO
Bio je to poziv njenoj savesti da reaguje. Odlučuje da iskoristi svoj društveni položaj i austrijsko poreklo i počinje organizovano spasavanje dece iz ustaških logora, od kojih su većinom bila srpska deca s Kozare i Korduna. Kuca na mnoga vrata, odlazi dva puta i kod nadbiskupa Alojza Stepinca, ali: „Nadbiskup je vrlo suzdržan. Ne želi se zainteresirati. Kaže da nema nikakvog upliva na vladu“.
Ne odustaje. Njenoj akciji priključuje se više od stotinu ljudi. Prikupljaju pomoć u hrani, lekovima, odeći i obući, a zahvaljujući Dijaninom poznanstvu s nemačkim oficirom Kocijanom organizovano je i oslobađanje dece. U uniformi Crvenog krsta odlazila je u logore i pomagala zatočenim mališanima, oporavljenoj deci nalazila je smeštaj i odvajala ih od roditelja da bi im spasla život. Majke su joj davale decu, kako beleži u dnevniku, uvek uz pitanje hoće li ih ikada ponovo videti, a ona im je ulivala poverenje.
Pored više hiljada dece za koju je strepela, Đana je imala i svoje dve ćerke
O njoj se, prema svedočanstvu preživelih logoraša, pronela priča kao o ženi koja „kupi decu“ da ih spasi. Poput dobrog anđela dolazila je u logore i iznosila bolesne i izmučene mališane na svetlost dana. Tokom 1942. godine obišla je logore Lobor-grad, Mlaka, Sisak, Gornja Rijeka, Jasenovac, Stara Gradiška. Decu su prevozili u Zagreb, u bolnice i zavode, a potom su ih vodili u dečja prihvatilišta, dok preko „Karitasa“ Zagrebačke nadbiskupije nisu dobili dozvolu da ih zbrinu po porodicama. Veliki broj dece koja su izgubila roditelje tako je i našao utočište. A kako je Ante Pavelić dozvoljavao da zagrebačke porodice udomljavaju decu pod uslovom da ih vaspitavaju u hrvatskom duhu, mnogi mališani su zaboravili svoje poreklo.
Bila je to jedna od najtežih i po broju spasene dece iz logora jedna od najobimnijih humanitarnih akcija u Drugom svetskom ratu. Mnogi pripadnici „Akcije Dijane Budisavljević“ svoju humanost platili su životom.
Đana je svaki korak svog delovanja beležila u dnevnik, koji je njena unuka Silvija Sabo 2003. godine slučajno pronašla i objavila pod nazivom „Dnevnik Dijane Budisavljević 1941–1945“. U njemu su opisane sve etape humane odiseje, muke koje su podnosili kako zarobljeni tako i njihovi oslobodioci. Ostavila je stravična svedočanstva kakav je prizor transporta dece u vagonima vozova:
„Tijekom vožnje nisam se u vagonu mogla maknuti kako ne bih na nekog nagazila. Veća su đeca stalno sjedila na noćnim posudama, a mala su se prljala. Pod je bio pun blata i đečjih glista… Uspjela sam dobiti grablje, tako da sam barem mogla izbaciti gliste. Činilo se da prije nego što neko dijete umre gliste napuštaju tijelo, jer prema jutru, kako su mi neka đeca bivala slabija, čitava su klupka glista napuštala tijelo.“
PRELEŽALA JE TIFUS I IMALA TRI NERVNA SLOMA
U stalnom kontaktu sa zaraženom decom i sa strahotama kojih se nagledala u logorima, ova mlada majka dve ćerke ugrozila je i sopstveno zdravlje. „Odlazim kod prof. Kogoju zbog jakog ispadanja kose. Od odlaska ljeti u logore ispalo mi je vise od polovice kose i ono još uvijek traje“, beleži u dnevniku. Preležala je tifus i preživela tri nervna sloma.
Svoj uticaj u društvu Dijana Budisavljević nesebično je iskoristil da pomogne drugima
Posebno važan deo Dijanine akcije bilo je stvaranje kartoteke, prikupljanje osnovnih podataka o mališanima koje je spasavala, da bi kasnije, ako prežive, mogla da ih poveže s roditeljima, ali i da im sačuva ime i poreklo. Gde je bilo moguće, podatke je pratila i fotografija. Stvoren je spisak od oko čak 15.000 dece, pretežno srpske, ali i jevrejske i romske, od kojih je oko 3.000 izgubilo život tokom transporta ili nakon spasavanja.
Neposredno posle rata nove vlasti joj oduzimaju dokaz četvorogodišnjeg predanog rada – kartoteku (ormarić sa 25 fioka sa karticama), beležnice za traženje nepoznate dece, beležnicu-registar sa popisom posebnih oznaka na deci i registar fotografija dece. „Bila je to sada velika bol da nam se tako naglo naš rad na kartoteci oduzeo i da nam je na taj način onemogućeno da ostvarimo vraćanje što više male dece roditeljima. Strašno rastajanje u logorima, dugogodišnja čežnja za njima na radu u Nemačkoj, a sada neće naći svoje najdraže“, beleži.
Nakon nepriznate misije u koju je uložila nadljudske napore, Dijana sa mužem napušta Zagreb 1972. i vraća se u rodni grad. Živi povučeno, ne priča o onome čega se nagledala. Umrla je 1978. godine lišena društvenog priznanja za svoja dela.
Iako se smatra srpskim Šindlerom, Nemcem koji je spasao 1.200 Jevreja, svetsku pažnju nije probudila sa 12.000 spasenih duša. Niti je, kao Poljakinja Irena Sendler, koja je sačuvala 2.500 jevrejske dece, bila nominovana za Nobelovu nagradu za mir. Prvi zapis o njoj čuva knjiga „Lagum“ Svetlane Velmar Janković, koja za njena dela kaže da „spadaju u red onih paradoksa ili… čuda, zbog kojih ljudsko ponašanje, kao i sam život, ostaju najveća tajna.“
Što nije doživela, delićem joj je dato posthumno. Srpska pravoslavna crkva čast joj ukazuje odlikovanjem „Carica Milica“ za plemenitost i humanitarni rad, a država je nagrađuje Zlatnom medaljom „Miloš Obilić“ za ispoljenu hrabrost i dela ličnog herojstva. Rodni Inzbruk dodeljuje joj Orden II reda, ulice dobijaju ime po njoj, javnost spoznaje njeno herojstvo.
Po povratku u rodni Inzbruk Dijana je živela povučeno, nije želela da govori o logorskim strahotama koje je videla
Dokle dopire krhko ljudsko pamćenje, dotle su proslavljena dela ove nesebične žene. A ona večno čuvaju strašnu epopeju tadašnjeg života: „Nošeno devet mjeseci, u bolu rođeno, s oduševljenjem pozdravljeno, s ljubavlju njegovano i odgajano, a onda – Hitler treba radnike, dovedite žene, oduzmite im đecu, pustite ih da propadnu; kakva neizmjerna tuga, kakva bol.“
Izvor: Blic Žena