Motiv Božića u književnosti javlja se kao snažan kulturni i etički okvir u kome se prelamaju odnosi između pojedinca, zajednice i društvenih vrednosti. Praznik, smešten u tačno određeni trenutak godine, omogućava koncentrisano sagledavanje ljudskih postupaka, izbora i odgovornosti, jer u sebi objedinjuje porodični, društveni i simbolični poredak. Upravo zbog toga božićni motiv u književnim tekstovima često preuzima funkciju vrednosnog središta pripovedanja, a ne ostaje na nivou kalendarskog ili obrednog obeležja.
Različite književne tradicije razvijaju taj motiv u skladu sa sopstvenim kulturnim obrascima. U anglosaksonskoj književnosti Božić postaje pogodno mesto za moralnu parabolu i društvenu kritiku, dok u srpskoj književnosti zadržava snažnu vezu sa ritualom, porodičnim kontinuitetom i socijalnom stvarnošću. Uporedno čitanje ovih modela otvara prostor za dublje razumevanje načina na koji književnost koristi praznik kao sredstvo etičkog promišljanja i vrednosnog usmeravanja pripovedanja.
Čarls Dikens: Božić kao moralna drama društva
U Dikensovoj „Božićnoj priči (pesmi)“ božićna noć postaje pozornica celovite moralne drame. Priča prati Ebenezera Skrudža, imućnog, ali društveno izolovanog trgovca, koji tokom Badnje noći prolazi kroz niz susreta sa duhovima Božića prošlog, sadašnjeg i budućeg. Ti susreti rekonstruišu njegov životni put, osvetljavaju posledice ponašanja i ukazuju na mogući ishod takvog životnog stava. Narativ je organizovan kao niz jasno struktuiranih epizoda, u kojima se privatna biografija glavnog junaka prepliće sa socijalnom slikom viktorijanskog Londona.
Božić kod Dikensa dobija funkciju moralnog središta priče. Praznik okuplja porodicu, obnavlja veze među ljudima i podseća na društvenu odgovornost prema slabijima. Skrudžov preobražaj odvija se u skladu sa logikom parabole: iskustvo saosećanja vodi ka promeni ponašanja, a lična etička odluka dobija javnu potvrdu kroz konkretne postupke. Dikens time povezuje privatnu savest i društveni poredak, koristeći Božić kao trenutak u kome takvo povezivanje deluje prirodno i uverljivo.
Skrudžov slučaj nas podseća da pohlepa, sebičnost i grabež koji ignorišu sudbine drugih mogu doneti privremeno bogatstvo, ali ne i istinsku sreću niti moralno ispunjenje. U savremenom svetu, gde su sticanje, instant uspeh i lični interes često stavljeni iznad bilo kakve empatije i solidarnosti, ova priča snažno poručuje da istinska vrednost života leži, između ostalog, i u saosećanju, odgovornosti i spremnosti da se brinemo o drugima – jer samo tako pojedinac i društvo mogu da napreduju u skladu sa ljudskim vrednostima.
O. Henri: Božić kao intimni etički gest
O. Henri u priči „Dar mudraca“ bira drugačiju perspektivu. Radnja je svedena na nekoliko sati u životu mladog bračnog para, Dele i Džima, koji se pripremaju za Božić sa gotovo simboličnom količinom novca. Oboje donose odluku da prodaju ono što im je najdragocenije kako bi jedno drugom kupili poklon: Dela prodaje kosu da bi kupila lanac za Džimov sat, dok Džim prodaje sat da bi kupio češljeve za Delinu kosu. Ishod razmene proizvodi ironičan obrt koji otkriva suštinsku vrednost njihovog odnosa.
U ovom tekstu Božić se pojavljuje kao okvir za etički gest. Fokus je usmeren na čin darivanja, na spremnost na žrtvu i na intimni odnos dvoje ljudi. Ironija, karakteristična za O. Henrija, usmerava pažnju ka vrednosnom jezgru priče: smisao praznika nalazi se u odnosu među ljudima, a ne u materijalnom ishodu razmene. Božić ovde deluje tiho, bez društvenog zahvata, ali sa snažnim etičkim nabojem.
Bora Stanković: Božić kao ritual i socijalna istina
U pripoveci „Naš Božić“ Bora Stanković polazi od realnosti patrijarhalne porodice obeležene siromaštvom i gubitkom. Božićni običaji zauzimaju centralno mesto u strukturi teksta: unošenje badnjaka, slama po podu, porodično okupljanje. Ritual stvara osećaj reda i kontinuiteta, ali istovremeno ističe težinu životnih okolnosti. Dete koje preuzima ulogu glave kuće postaje nosilac odgovornosti koja prevazilazi njegov uzrast.
Kod Stankovića Božić donosi jasnoću socijalne slike. Praznik omogućava da se u punoj meri sagleda odnos između siromaštva, dostojanstva i porodične solidarnosti. Emocija je uzdržana, bez naglašenog patosa, a pripovedanje usredsređeno na unutrašnji doživljaj i tišinu svakodnevnog napora. Božić potvrđuje trajanje zajednice, ali i cenu tog trajanja, smeštajući ličnu sudbinu u širi društveni kontekst.
Zajednički motiv, različiti pristupi i poetike
Uporedno posmatrani, ovi tekstovi pokazuju kako se isti praznik može koristiti za različite književne ciljeve. Dikens gradi moralnu parabolu sa jasnom društvenom porukom, O. Henri oblikuje intimnu priču o žrtvi i ljubavi, dok Stanković kroz ritual osvetljava socijalnu realnost i porodičnu odgovornost. Božić u sva tri slučaja služi kao vrednosni okvir koji omogućava produbljeno sagledavanje ljudskih odnosa, potvrđujući njegovu trajnu književnu važnost.
Božić u srpskoj književnosti
U širem kontekstu božićnog iskustva u srpskoj književnosti jasno se uočava jedna osobena linija koja se, umesto na spektakl, ornamentiku ili fantastični imaginarijum, oslanja na tišinu, trajanje i unutrašnju sabranost. Božić u ovom kulturnom krugu oblikuje se kao vreme predaha od teškog života i kao povratak onome što se doživljava kao neupitna vrednost. Praznik se, dakle, ne meri obiljem, već mirom koji donosi i smislom koji obnavlja.
U takvom razumevanju Božić se vezuje za veru koja se nosi kao lično i porodično nasleđe, često u okolnostima istorijske i socijalne ugroženosti. Hrišćanski simbol krsta, shvaćen kao znak istrajnosti i duhovnog otpora, postaje središnje obeležje praznika. Svedočanstvo o toj dubokoj ukorenjenosti vere nalazimo i u istorijskom iskustvu: crkve koje su u vremenima potčinjenosti građene u dubini zemlje, kada nisu mogle da se uzdignu u visinu, potvrđuju trajanje duhovnog prostora i onda kada je javni bio uskraćen.
Božićni ritual, prisutan i u gradu i na selu, dodatno učvršćuje ovu sliku. U središtu tog iskustva stoji otac porodice koji, često u oskudici i surovoj zimi, odlazi u šumu po badnjak. Taj čin nosi simboliku odgovornosti, žrtve i kontinuiteta, a prirodni elementi praznika – hrastovo granje, lišće, vatra i pucketanje suvih cepanica – oblikuju autentični zvučni i vizuelni pejzaž Božića. Umesto jelke i ukrasa, pojavljuju se znaci prirode, trajnosti i tihe svetlosti.
Srpska božićna pripovetka, u tom smislu, izrasta iz bliskosti i sećanja. Motivi često potiču iz detinjstva, iz porodične tradicije ili iz kolektivnog pamćenja koje se prenosi kroz generacije. Ove priče nisu uvek „slatke“, ali poseduju snažan emotivni i etički naboj. One učvršćuju osećaj pripadnosti, produbljuju razumevanje i povezuju lično iskustvo sa širim kulturnim korenima, čineći da se individualna sudbina sagledava kao deo dugog trajanja.
U tom prostoru nastaje bogata i raznolika tradicija božićnog pisanja, kojoj, pored već pomenutog Borisava Stankovića, pripadaju i Isidora Sekulić, Svetozar Ćorović, Simo Matavulj, Miloš Crnjanski, Veljko Petrović, Branislav Nušić, Stevan Sremac, Ivo Ćipiko, Momčilo Nastasijević, Milorad Pavić… Različiti po poetici i vremenu, oni potvrđuju zajedničko uverenje da Božić poseduje sposobnost da obogati, osvetli, „zagreje“ ljudsko iskustvo, bez obzira na istorijski trenutak, društveni položaj ili ličnu sudbinu.
Autor: Milan Stanković, prof. srpskog jezika i književnosti iz Bora